تربیت فرزندان در خانواده

شخصیت هر فرد مجموعه ای از صفات، عقاید، عادات و افکار اوست که چون با هم ترکیب شود، وحدتی خاص به وجود می آورد. در واقع، شکل گیری شخصیت انسان، حاصل رشد و تربیت وی در مراحل قبل و بعد از تولد است. تربیت نیز طبق تعریف علمای روان شناسی: « ایجاد تغییر در فرد است » و کسی را که تغییرات مطلوب داشته باشد، «تربیت شده» می نامند.

در اسلام، تربیت به معنای شناخت فطرت خداجوی انسان و سوق دادن او در جهت ظهور استعدادهایش برای سعادتمندی در جامعه و تقرب به خداست. ( شهروزی، ۱۳۸۵: ۶۱ )

همان طور که گفته شد، شخصیت هر فرد حاصل رشد و تربیت وی در مراحل قبل و بعد از تولد است و این بدین معناست که پایه های اصلی شخصیت او در محیط خانواده و متأثر از عملکرد والدین بنا نهاده می شود. به عبارتی، شخصیت کودک به طور مستقیم تحت تأثیر رفتارهای واقعی والدین و در جریان تعامل با آنها شکل می گیرد و رشد سالم شخصیت و موفقیت در زمینه های متعدد زندگی، متأثر از الگوهای ارتباطی حاکم بر محیط خانواده است ( غنی آبادی، ۱۳۷۸: ۹۴ ). آنچه والدین باید مورد توجه قرار دهند را می توان در دو بخش ذکر کرد: ۱- توجه به عوامل شخصیت ساز و توجه و آگاهی نسبت به آنچه که باید برای فرزندان خود فراهم کند و آنچه باید به آنها آموزش دهند ۲- شناخت خصوصیات جسمی- روانی فرزندان در دوره های مختلف زندگی تا در مورد فرزند برنامه ی آموزنده ای تنظیم کنند، به طوری که بتوانند با هماهنگی کامل و استفاده از کلیه وسایل، تسهیلات و امکانات در راه پرورش کودکان و نوجوانان بکوشند. در این مقاله تلاش می شود این دو بخش توضیح و سهم هر یک از والدین در ایفای آن نشان داده شود.

۱- عوامل شخصیت ساز کودکان

همان گونه که در مقدمه آورده شد، والدین در تربیت فرزندان باید به عوامل شخصیت ساز و خصوصیات جسمی- روانی آنها توجه کنند. شخصیت کودکان نقش بسیار مهمی در حفظ و پایداری سلامت جامعه دارد؛ به گونه ای که اگر افراد جامعه شخصیتی متزلزل داشته باشند جامعه نمی تواند به ثبات رسیده و سیاست ها و فرهنگ سیاسی خود را در سطح جهان اعمال کند. از این رو، مجموعه عواملی که به ساختن شخصیت کودکان و فرزندان کمک می کنند، بسیار مهم تلقی می شوند و بر خانواده است که به ابعاد مؤثر بر شکل گیری هویت فرزندان توجه کند. این عوامل عبارتند از:

* نیازهای فیزیولوژیکی؛ که به طور مستقیم به دوام و ادامه ی زندگی هر فرد مربوط می شود.

* نیازهای روانی؛ دو نیاز عمده روانی عبارتند از:

* نیاز به «پیوندجویی» که عبارت است از: برقراری تماس یا رابطه ی صمیمانه و توأم با عشق و محبت. چنانچه این نیاز تأمین نشود، فرد احساس تنهایی و بی کسی می کند.

* نیاز به « مهم بودن » که عبارت است از: احساس اهمیت و ارزش ناشی از انجام کار، تعیین وظیفه در خانه مطابق با توانایی های جسمی، روانی و ذهنی کودکان به آنها این احساس را می دهد که نه تنها در پیشبرد امور خانواده نقش دارند، بلکه این قابلیت را دارند که نقش خود را به درستی انجام دهند و در نتیجه احساس کنند افرادی مهم و کارآمد هستند. این قبیل کودکان در جوانی و بزرگسالی امور زندگی خود را به دست می گیرند ( همان: ۹۷-۹۶ ).

* ارزش ها: کیفیت یا ویژگی امری است که فرد آن را مفید، مطلوب یا محترم می داند ( قناعت، شوخ طبعی، خودخواهی و … ). نظام ارزشی کودکان توسط والدین معرفی شده و به تدریج درونی می شوند. این نظام ارزشی، الگوهای رفتاری و فکری را مشخص می کند و تلاش های لحظه به لحظه ی فرد را برای تعیین هدف و رسیدن به آن شکل می دهد. البته کودکان ارزش هایی را که والدین به آنها عمل می کنند، می آموزند بنابراین باید دقت کرد که کودکان را برای انجام چه کارهایی تشویق و یا تنبیه می کنیم ( همان: ۹۸ ).

* باورها: قبول فکر، پیشنهاد یا قاعده است. قواعدی هستند که به انسان نشان می دهند چگونه زندگی کند. باید به فرزندان خود بیاموزیم که انتخاب های آنها مهم است. باید به آنها بیاموزیم که خود مسئول عواقب اقدامات و تصمیم گیری های خود هستند. چنین کودکانی در آینده، بزرگسالانی خواهند بود که با دقت به عواقب تصمیم، صحیح ترین انتخاب ها را در زمینه های مهم زندگی خواهند داشت ( همان: ۱۰۰-۹۸ ).

* مهارت ها عبارت است از: به کاربستن اصول و راهبردهای نظری آموخته شده در حل مسائل و موقعیت های عینی. کودکان مهارت ها را به وسیله ی الگوهایی که در اختیار دارند، می آموزند. مهارت ها از راه تقلید به بهترین وجه آموخته شده، از طریق « تقویت مثبت » دائمی می شوند. همدلی، روابط بین فردی، خویشتن داری و مهارت تصمیم گیری از جمله مهارت هایی هستند که باید به کودکان بیاموزیم ( همان: ۱۰۰ ).

* همدلی: عبارت است از درک نظرها و شناخت احساسات دیگران و هم فهمی با آنان است. چنانچه زمان و انرژی صرف کنیم تا مسائل را از دریچه ی دید کودکان خود ببینیم و به مسائل آن گونه که آنها درک می کنند، بنگریم، قابلیت درک و فهم نظریات دیگران را ایجاد کرده ایم.

* روابط بین فردی: الگوهای رفتاری است که ارتباط بین افراد را شکل می دهد. در نظام خانواده، الگوهای ارتباطی مشخص می کنند که افراد در چه زمانی، با چه کسی و چگونه با یکدیگر ارتباط برقرار کنند. از طریق گفتگو با کودکان و شنیدن حرف هایشان، صحبت کردن و گوش دادن را می توان به آنها آموخت.

* خویشتن داری: توانایی مهار امیال کوتاه مدت و فوری است. والدین مهارت خویشتن داری را با توسل به عوامل بیرونی آغاز می کنند. آنان قواعد را مشخص می کنند و با تقویت مثبت یا منفی، قواعد را تحکیم می بخشند و بالاخره قواعد مورد نظر را با توجه به عواقب رفتارها حمایت می کنند و درونی می سازند. درونی ساختن قواعد به معنای آگاهی داوطلبانه و فردی از قواعد و ارزش های خانواده و گروه های مورد قبول اجتماعی است. البته وادار ساختن کودکان به اینکه خودشان قواعد را استخراج کنند ( فرایند استدلال ) تا اینکه قواعد به آنها گفته شود و مجبور به اجرای آن شوند، کمک می کند که آنان از کنترل توسط عوامل بیرونی به کنترل توسط عوامل درونی یا خویشتن داری تغییر کنند.

* تأخیر در لذت: کنترل رفتار خود و به عقب انداختن لذت و خشنودی نیاز به مهارت دارد. کودکانی که یاد می گیرند صبر و بردباری بیشتری از خود نشان دهند، در آینده مستقل، مسئول، سازگار و مردم دار خواهند بود. این مهارت به شیوه های متفاوتی آموزش داده می شود. تشویق کودک به جمع آوری پول و خرید شیء با ارزش و مورد نیاز از جمله این شیوه هاست.

* مهارت تصمیم گیری: جستجو و انتخاب مناسب ترین راه حل از میان راه حل های متعدد است. باید این باور را در کودکان ایجاد کرد که:

– وجود مسائل و مشکلات در زندگی امری عادی و طبیعی است و می توان با تفکر منطقی و عقلانی آن را حل کرد.

– باید به درستی، ماهیت مسائل و مشکلات را شناخت و آنها را از جنبه های مختلف مورد بررسی قرار داد.

– باید همه راه حل های ممکن و عملی را با توجه به مسئله یا مشکل در نظر گرفت.

– باید راه حل های مشخص شده را به دقت مورد بررسی و ارزشیابی قرار داد.

– امکان، اجرای هر راه حل را در عالم واقع در نظر گرفت.

– در آخر مناسب ترین و عملی ترین راه حلی که مشکل را کاهش یا تغییر می دهد، انتخاب کرد.

۵- حمایت: کمک به فرد در فرآیند انجام وظایف روزمره، انتخاب مناسب و یافتن راه چاره برای مشکلات و مسائل متعدد فردی و اجتماعی است ( همان: ۱۰۳-۱۰۰).

ناهید کرد

۷۸۶