کپر و کپر نشینان بلوچستان

نیاز به محل سکونت و مسکن از زمان های دور با انسان و زندگی آن پیوند خورده است. در واقع شاید حتی اولین انسان ها نیز این نیاز را احساس کرده و در غارها ماواء گزیده بودند. اما از آن جا که بیشتر انسان ها از ابتدا یکجانشین نبوده و در همه ی مناطق نیز غار نبود، کم کم به فکر افتادند تا برای خود سرپناهی متناسب با طبیعت و جغرافیای خود تهیه کنند. تنوع مناطق جغرافیایی و به طبع آب و هوا تنوع در شیوه ی ساخت و معماری را به همراه داشت و در کشورهای گسترده و چهار فصلی مانند ایران به وضوح دیده می شود که مردم با توجه به این مساله خانه هایی از سنگ وخشت، گل و چوب یا آجر ساخته اند. در واقع روش های ساخت خانه در گذشته به شدت وابسته به نوع آب و هوا و مصالح بومی بوده و سازه ها و سبک های معماری متنوعی را سبب شده است..

با توجه به این که استان سیستان و بلوچستان یکی از پهناورترین استان های کشور است، بافت و اقلیم متفاوتی دارد، که این تنوع اقلیمی به نوبه ی خود باعث تنوع شکل و ساختار خانه های این منطقه شده است. در این استان پهناور و شگفت انگیز هنوز هم می توان خانه هایی را که از سنگ، گل و خشت ساخته شده مشاهده کرد. اما هر چه به جنوب این استان نزدیک تر می شویم شکل و جنس سازه ها تغییر کرده و خانه ها به سکونتگاه هایی به نام کپر تبدیل می شوند. این سکونتگاه متفاوت (کپر بلوچستان) سبک زندگی مردم بلوچستان را بیان می کند.

سازه ی کپر یک پلان بسیار ساده دارد، این پلان مستطیلی شکل یا دایره ای شکل است و جداره های آن با شاخه های درخت خرما پوشیده می شود. این بنای مخصوص که با تنه، شاخه و برگ درخت نخل به وجود آمده کپر نامیده می شود و قدمتی برابر با تاریخ معماری یکجا نشینی دارد. بی شک ساخت این بنا به این سبک نه تنها محصول مصالح بومی این منطقه بوده است، بلکه مزایایی داشته که باعث محبوبیت و دوام آن در طی سالیان دراز شده است.

سازه ی کپر

کپر نام اقامتگاهی است که احداث آن در جنوب و جنوب شرقی ایران از جمله در بلوچستان رایج است. در ساخت آن درخت نخل و اجزای آن نقش مهمی دارند. به جرات می توان گفت که نخل منبع الهام قوم بلوچ است و تاثیر آن در زندگی و هویت بلوچستان تردیدناپذیر است، استفاده همه جانبه و همیشگی از درخت نخل که در گویش محلی به آن مُک یا مَچ گفته می شود، هنوز هم کم وبیش ادامه دارد و علاوه بر کاربردی که در صنایع دستی و زیورآلات دارد در ساخت کپرها هم از آن استفاده می شود.

کپر از این اجزا تشکیل شده است: کَرز یا شاخه ی درخت خرما، تَگِرد یا حصیر و چیلک که طناب بافته شده از برگ درختان خرماست.

از زمان های قدیم مردم نواحی جنوبی کشور مانند مردم بلوچستان برای استراحت روزانه یا دائم خود کپر می ساختند. کپرها نه تنها برای اقامت موقت بلکه برای اقامت دائم نیز سکونتگاه مناسبی به شمار می روند، زیرا سبک معماری کپرها مناسب با آب و هوای این منطقه بوده و معماری آن بر مصالح بومی استوار است.

علاوه بر سهل‌الوصول بودن و در دسترس بودن درختان خرما و نخل وحشی شاید انعطاف‌پذیر بودن این نوع معماری از دلایلی است که باعث حفظ و دوام آن شده است. زیرا در فصل‌های مختلف سال این سازه قابل تغییر می باشد. در تابستان با برداشتن شاخ و برگ درختان از اسکلت‌بندی اصلی کپر، سازه به ‌صورت مشبک در می آید و با ایجاد پنجره‌هایی شبکه مانند فضای داخل آن تهویه می‌شود، و در پاییز و زمستان با پوششی از شاخ و برگ و حصیرهای بافته‌شده از برگ درختان نخل وحشی بنا را عایق‌بندی می‌کنند.

از دیگر دلایل محبوبیت کپر در گذشته امکان خنک‌سازی آن بوده به ‌نحوی‌ که با پاشیدن مکرر آب بر سطح بیرونی آن، تگردها مرطوب می‌شد و عبور نسیم به کاهش دمای درون کپر کمک شایانی می‌کرد. از مزایای دیگر کپر که در عصر حاضر نیز مزیتی برای ساختمان‌های مدرن امروزی محسوب می‌شود، می توان به این موارد اشاره کرد: سبک بودن سازه، ضد زلزله بودن آن، ساخت سریع، استفاده از مصالح قابل بازیافت و کم مصرف، که همه این موارد در کنار هم باعث می‌شود در مبحث معماری پایدار نیز کپر جایگاه قابل قبولی داشته باشد.

باید به این نکته نیز اشاره کرد که اگرچه امروزه با گسترش ارتباطات و سهولت دسترسی به مصالح نوین و وسایل سرمایشی و گرمایشی زندگی در کپر کمتر مورد توجه است، ولی وجود کپر همیشه نشانه ی فقر ساکنان منطقه و زاغه‌نشینی نیست، چراکه ویژگی‌های مثبت آن سبب می‌شود که این سازه نقش خود را حتی در دوران مدرنیته هم به خوبی ایفا کند و اقامتگاهی مناسب برای مردم مناطق بیابانی و گرمسیری کشور باشد.

گردآوری : حبیبه رئیسی

منبع : قبادیان، وحید، بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران، موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران، تهران. ۱۳۹۰

۷۸۶